Sadakatten İhanete Ermeni Meselemiz

Doğu Beyazıt, Erzurum, Hasankale, Oltu'ya kadar bir kırım vardır. 1916 Ocak ayında Hasan Kale'den Erzurum'a doğru bir göç vardır. Hasan Kale yolunda kar, tipi vardır. Yol insan ve hayvan cesetleriyle doludur. Soğuktan öküzler şişiyor, insanlar donuyor. Hasan kaleden Erzurum'a gelenlerin üçte biri yollarda ölmüş. Göçü anlatan bir Erzurum Türküsü vardır: "Göç göç oldu, göçler yola dizildi." ...‘Ağam nerden aşar bu yaylanın yolu.' Nihayet 12 Mart 1918 Erzurum kurtarılıyor. Kazım Karabekir ve silah arkadaşları Erzurum'u kurtarıyor. Aslında kurtarılan pek bir şey yok. Coğrafya kalmış. Bir de duvar diplerinde ihtiyarlar, kimsesiz çocuklar. Şehir'de ölümden başka bir şey yok. Kazım Karabekir Paşa anılarında şöyle anlatır: "Erzurum'a o kadar yaklaştım ki, zaten biraz daha geç kalsam içeride kurtaracak can bulamayacaktım". Sanki mezarlıklar ölüleri dışarıya fırlatılmış gibiydi.